دلاوران گیل و دیلم در شاهنامه
فردوسى مىگويد:
سياوش سپر خواست گيلى چهار دو جوشن دگر ز آهن آبدار
و در جاى دگر گفته است:
بفرمود تا روز بانان در برفتند با تيغ و گيلى سپر
و نيز در جاى ديگر مىگويد:
پياده پس پيل كرده به پاى ابا نه رشى نيزه سر گراى
سپرهاى گيلى به پيش اندرون همى از جگرشان بجوشيد خون
مقصود فردوسى در بيت اول هم زوبينهاى ديلمى است كه بيش از سپرهاى آن، معروف بود چنانكه نظامى گويد:
بدى ديلم، كيائى برگزيدى تبر بفروختى زوبين خريدى
يعنى ديلمى وقتى كه مىخواست ترقى كند از هيزم شكنى دست مىكشيد و تبرش را مىفروخت، و زوبين ديلمى مىخريد و مىشد مرداويج و آل بويه. نه تنها سلاح آهنين ساخت گيلان معروف بود، مردم دلاور آن براى اهداف جنگى اسبهاى ممتاز تربيت مىكردند كه آن هم معروف بود چنانكه نظامى گويد:
چو رهوار گيليم از اين پل گذشت به گيلان ندارم سر بازگشت
يعنى وقتى كه خرم از پل گذشت نگاه به پشت سرم نمىكنم. همسايگى گيلان وسيع در روزگار قديم با معادن آهن قفقاز، مردم گيلان را بصورت جنگندگان حرفهاى در آورده بود، و از اين جهت شبيه مردم يونان در عصر گزنفون و هخامنشيان بودند كه مزدوران جنگى صادر مىكردند. فردوسى مىگويد:
هم از پهلوى پارس كوچ و بلوچ ز گيلان جنگى و دشت سروج
سپرور پياده و ده و دو هزار گزين كرد شاه از در كارزار
فردوسى مىگويد: چون فريدون خواست به استقبال نوهاش منوچهر فرزند ايرج برود سپاه زبده و محافظ او از هم شهريان او گيل مردان بودند:
چو آمد بنزديك شاه( فريدون) و سپاه فريدون پياده بيامد براه
همه گيلمردان چو شير يله ابا طوق زرين و مشكين كله
بنا به روايت فردوسى، سپاه زبدهاى از مردم گيل و ديلم در لشكر اشكانيان هم بودند:
ز گيل و ز ديلم بيامد سپاه همى گرد لشكر بر آمد به ماه
در زمان انوشيروان، گيلان و آذربايجان يكى از چهار گستك كشور ايران بودند، و فوچ سپاهى دلاورى از مردم گيلان در سپاه انوشيروان بود:
يكى بارگه ساخت روزى بدشت ز گرد سواران هوا تيره گشت
همه مرزبانان به زرين كمر بلوچى و گيلى به زرين سپر
سپاهى بيامد ز هر كشورى ز گيلان و از ديلمان لشكرى
بموجب اسناد تاريخى سرزمين گيلان از آغاز تاريخ تا عصر صفويه پيوسته مستقل بود و تن به حكومت هخامنشيان و اشكانيان و ساسانيان نمىدادند. بارها سلاطين هخامنشى و ساسانى با مردم دلاور آن خطه جنگ كردند. و فردوسى از جنگ انوشيروان و مردم گيلان سخن گفته است:
از آن جايگه سوى گيلان كشيد چو رنج آمد از گيل و ديلم پديد
در قديم يعنى در زمان اسكندر مقدونى( 336- 323 ق. م) گيلان از سرزمينهاى آباد معروف بود و آن خطه مظهر شهر نشينى و تمدن بشمار مىرفت چنانكه نظامى گويد:
كه فردا چو رخ در نقاب آورم ز گيله به گيلان شتاب آورم
گيله يعنى روستا. نظامى ميگويد: چون بميرم از اين جهان كه دهى است، به آن جهان كه شهرى آباد چون گيلان زمين است ميروم. شايد باين جهت بود كه بحر خزر را در شاهنامه درياى گيلان خوانده است:
ز يك سوى درياى گيلان ره است چراگاه اسبان و جاى نشست
و از جمله اطلاعات كه نظامى ميدهد: يكى اين است كه مردان خطه گيلان قديم موى سرشان را مجعد مىكردند، شايد مانند سربازان هخامنشى كه پيكره آنان هنوز وجود دارد. نظامى گويد:
گله گيلى كشان بدامانش سرو را لوح درد بستانش
ديگر از مطالب كه نظامى درباره گيلان مىگويد كه زنبور گيلان زنندهترين زنبورها است:
چو زنبور گيلى كشيدند نيش به زنبوره زنبور كردند ريش
توجه مكرر فردوسى به گيلان و نقش دلاوران آن در تاريخ كه به عصر ديالمه يعنى عصر فردوسى هم كشيده شده است بىسبب نيست, نيز علاقه مردى به نام على ديلم به فردوسى كه شاهنامه را به خط خود در هفت جلد نوشته است بىسبب نمىتواند باشد. احتمال قوى ميرود كه ارتباط ابومنصور محمد بنيانگذار شاهنامه با ركن الدوله ديلمى و تحريك حس وطن دوستى مردم خراسان بوسيله شجاعان ديلم و آل بويه، فردوسى را سخت تحت تأثير قرار داده و جاى جاى در شاهنامه به گوشههائى از تاريخ گيل و ديلم و خطه گيلان اشاره كرده است, و نظامى كه شاگرد صادق مكتب فردوسى است نيز در اين زمينه به راهى رفته است كه قبلا فردوسى از آن راه رفته است. اين نيز بعدى است از ابعاد شناخت فردوسى.