آذربایجانی
مردم آذربایجانی (آذری) یا آذریها یا تُرک آذربایجانی (به ترکی آذربایجانی: آذربایجانلیلار) قومی هستند که بیشتر در آذربایجان و جمهوری آذربایجان زندگی میکنند. گرچه در پهنهٔ گسترده تری از فلات ایران از جمله قفقاز نیز ساکناند. آذربایجانیها معمولاً مسلمان شیعه هستند و فرهنگی مختلط از فرهنگهای ایرانی، ترکزبانان غرب آسیا و قفقاز را در خود دارند.
مطالعات ژنتیکی نشان داده که آذربایجانیهای قفقاز هم از نظر میتوکندری دیانای، که فقط از مادر منتقل میشود و هم از نظر کروموزوم ایگرگ، که فقط از پدر به ارث میرسد، به همسایگان جغرافیایی خود یعنی اقوام سفیدپوست (گویشوران به زبانهای ایرانی) شبیهترند تا به خویشان زبانی خود یعنی اقوام ترکتبار. خصوصیات ژنتیکی قفقازیها نیز در مجموع چیزی بین اروپائیها و ساکنان خاورمیانهاست.
زبان ترکی آذربایجانی آذربایجانیها را به هم میپیوندد و به صورت دوطرفه، توسط ترکمنها و ترکها (شامل ترکی استانبولی و لهجههای گفتاری، ترکمنهای عراق و قشقایی) قابل فهم است.
پیشینه
تا پیش از حملهٔ مغول به ایران، همه مردم آذربایجان به زبانی که آن را زبان آذری باستان مینامید، سخن میگفتهاند. زبان آذری یکی از زبانهای تاتیتبار بودهاست. زبان ترکی در سدههای پس از پاگیری اسلام در ایران، بر اثر مهاجرت تدریجی و متمادی ایلهای ترک، بهویژه در آسیای صغیر جایگزین زبانهای هند و اروپایی رایج در این منطقه شدهاست.
باتوجه به تاریخ و مسیر کوچ ایلهای ترک به آسیای صغیر از طریق آذربایجان میتوان نتیجه گرفت که چیرهگشتن زبان ترکی در آذربایجان امری تدریجی بودهاست که مراحل آن را میتوان بدینسان فهرست نمود:
در دوران مغولها که بیشتر سربازان آنان ترک بودند و آذربایجان را تختگاه خود قرار داده بودند، ترکان در آن ناحیه نفوذ یافتند. هرچند در این دوره هم در ابتدای نفوذ مغولان به این منطقه، آنها تنها گروه کوچکی از ترکان را که در دشت مغان میزیستند، بیرون کردند.
حکومتهای ترکمنان آققویونلو و قراقویونلو و اسکان آنها در آذربایجان بیش از پیش موجب رونق زبان ترکی و تعضیف زبانهای محلی شد.
سپاه قزلباش که ترک بودند و پیشتر در آناتولی میزیستند تا آنکه تیمور جمعی از روسای آنان را به بند کشید و آنگاه بهدست خانقاه صفوی آزادشده و در خدمت صفویان قرار گرفتند و در آذربایجان ماندگار شدند.
آذربایجان سالهایی در سیطره عثمانیان بود؛ بهویژه در روزگار ناتوانی دولتهای مرکزی ایران.
در دورهٔ قاجاریه مبلغان مذهبی مسیحی که در خدمت اهداف استعماری بودند، نقش مهمی در ترویج زبان ترکی در منطقه بازی کردند.
فرهنگ
آذربایجانیان بسیار به سایر ایرانیان قرابت دارند، گرچه زبانشان ترکی است. دیانای ساکنین بومی منطقه تفاوتی با دیگر نقاط ایران ندارد، و مذهب آنان شیعه است که آنان را از دیگر ترکزبانان که سنی هستند متمایز میگرداند. علاوه بر این به همراه دیگر اقوام ایرانی نوروز، سال نو ایرانی را با شکوه جشن میگیرند.
آذربایجان موسیقی متفاوتی با دیگر مناطق ایران دارد، بسیاری از رقصها و آوازهای محلی (رقص لزگی،...) همچنان اجرا میشوند. اگرچه ترکی آذربایجانی زبان رسمی در ایران نیست ولی به آسانی در بسیاری از مکالمات از آن استفاده میشود.
جدایی قفقاز از ایران
در پی جنگهای ایران و روسیه در سدههای ۱۲ و ۱۳ هجری خورشیدی، مناطقی از ایران در قفقاز (بعضی صرفا تحت کنترل اسمی) از ایران جدا شده و به امپراتوری روسیه پیوسته شدند و این موضوع شامل کشور کنونی جمهوری آذربایجان نیز میشود.
عهدنامههای گلستان در سال ۱۱۹۲ (۱۸۱۳) و ترکمانچای در سال ۱۲۰۷ (۱۸۲۸) سرحد مرز ایران و روسیه را معین کردند. در پی این موضوع و جدایی مردم آذربایجان، مردم جمهوری آذربایجان بیشتر سکولار شدند و مسلمانان مذهبی بیشتر در آذربایجان زندگی میکنند. در پی استقلال جمهوری آذربایجان از شوروی در سال ۱۳۷۰، علاقهٔ مردم به مذهب و روابط دوطرفه بیشتر شدهاست.
منابع
-
دنیس سینیور-مجموعه زبانهای اورال-آلتایی
-
آذری یا زبان باستان آذربایجان، احمد کسروی
-
بررسی ریشه اقوام ایرانی- خبرگزاری ایسنا